Weg van kunst: Kunst en ons zenuwstelsel

tekst: Fleur van Groningen / eerder verschenen in het kunstblad The Art Couch 

Wij voelen wel dat kunst een weldadig effect op ons heeft. Maar niet iedereen kent het verband tussen kunst en ons zenuwstelsel. Tijdens de corona-periode bleek kunst (in al zijn vormen) een grote troostfactor. Maar zodra de COVID-storm ging liggen, leek het alsof velen de urgentie van kunst weer vergaten en gewoon de draad van het ‘normale’, jachtige leven wilden opnemen.
Ook politiek en maatschappelijk is er vaak te weinig respect voor kunst. Subsidies worden bekritiseerd of ingehouden. In de hiërarchie van de zogenaamd Belangrijke Beroepen, bengelt de kunstenaar ergens onderaan (tenzij hij status geniet). Toch kan kunst juist een belangrijke rol spelen in het collectieve helingproces dat we post-corona nog steeds nodig hebben.

In de podcast Mensenkennis (die ik voor de krant De Morgen maak) sprak ik met dr. Luc Swinnen, een internationaal erkend expert inzake stress en burn-out, die al meerdere boeken publiceerde over de nervus vagus. Deze belangrijke zenuw loopt door ons hele lichaam, staat in contact met al onze organen en oefent er een grote impact op uit. Heel wat pijn-, maag- en darmklachten zijn te herleiden tot problemen met deze vagus ten gevolge van trauma en stress. Ook emotionele moeilijkheden komen eruit voort. Deze zijn steeds terug te brengen op agressie of angst, wat duidt op de stressreacties vechten of vluchten. De freeze-reactie, bevriezen of pleasen, is een nog verdergaande overlevingsreactie die je leven letterlijk on hold zet. Je beweegt nog weinig, wordt depressief of bent uitgeput, je isoleert jezelf en ziet weinig mogelijkheden. 

Heling schuilt in het activeren van de ventrale vagus, een bepaald deel van eerder genoemde nervus vagus. Hierdoor wil je weer in beweging komen en je verbinden met anderen. En connectie is key voor ons zenuwstelsel: het neemt stressreacties weg. Daarom scant ons zenuwstelsel de omgeving en anderen voortdurend op signalen van onveiligheid of veiligheid. Bij onveiligheid ontstaat er stress. Bij veiligheid komen we tot een heilzame verbinding die het leven vergemakkelijkt. Emoties worden samen gedragen, alles gaat beter, het leven is weer vol met opties. (Wil je hier meer over lezen, dan kan je je verdiepen in de polyvagaaltheorie van de Amerikaanse neuropsychiater Stephen Porges en de boeken van Luc Swinnen, die deze theorie omzet naar de praktijk.)

Na de podcast vertelde Luc me dat de effecten van corona nog steeds aanwezig zijn in onze samenleving. Velen zijn getekend door de coronamaatregelen, niet iedereen beseft het. Er is een opvallende toename van depressie en burn-out. Volgens hem omdat we jaren in onveiligheid hebben geleefd: we konden elkaar besmetten, mochten weinig tot geen contact hebben – terwijl verbinding een biologische noodzaak is -, en weinig bewegen. We werden collectief in de dorsale vagus geduwd, die tak van de vagus die de freeze-reactie activeert. Willen we herstellen, dan moeten we weer naar de ventrale vagus, en dat doen we met (rustige) lichaamsbeweging en veilige verbinding met anderen.

Als introvert, artistiek en spiritueel mens vind ik contact met mezelf ook erg belangrijk. Via therapie, zelfstudie en introspectie maakte ik contact met mijn zonnezijde én schaduwkant. Daar heb ik wonden aangekeken en gemerkt dat trauma een poort kan zijn naar een bewustere levenstoestand. Maar ook: tijdens het schilderen voel ik me soms zo diep verbonden met iets wat ik mijn ziel noem, dat ik een diepe gelukzaligheid ervaar. Net als tijdens mijn meditaties: alsof ik me aansluit op iets groters, dat me in zich opneemt. De ultieme verbinding met al wat leeft. Dat zei ik niet tegen Luc, uit schrik dat hij me een zwevertje zou vinden. Maar hij antwoordde onmiddellijk dat contact met jezelf zéér belangrijk is. En dat er vier vormen van connectie bestaan.

De eerste: met jezelf. Je heelt je wonden en wordt weer heel. De tweede: met de ander. De derde: met de wereld; de natuur. En de vierde is de spirituele connectie: schoonheid, zoals die van een natuurlandschap of kunst, brengt je zenuwstelsel in een weldadige staat. Je voelt je klein én deel van iets groters, zoals wanneer je naar de sterrenhemel opkijkt. Wat er dan gebeurt, legde hij uit, is dat je zenuwstelsel zeer veel informatie binnenlaat die anders door je brein zou worden weg gefilterd. Bovendien koppel je er geen waardeoordeel aan. Dat is te zien aan de hersengolven en netwerken in het brein. Je wordt dus heel harmonieus, geïnspireerd en creatief. En dus zou je kunnen stellen dat kunst een van de belangrijkste zaken is die we – zeker post-corona – nodig hebben om elkaar te bezielen en collectief uit de dorsale staat te trekken. Want beweging is evolutie, en het is hoog tijd voor een andere tijd.