NARCISME IN ONZE MAATSCHAPPIJ

In mijn nieuwe boek Voelen zonder filter staat onder meer een hoofdstuk over narcisme, psychopathie en manipulatie. Immers: als je wilt weten waar je emoties vandaan komen, is het belangrijk dat je leert onderscheiden wat van jou is, en wat van een ander, en meer nog: wat door een ander bij jou wordt opgewekt. 
Manipulatie kent vele vormen en veroorzaakt allerlei emoties. Dat jij die emoties beleeft, kan anderen handig van pas komen. Onzeker mensen kopen bijvoorbeeld meer. Bange mensen zijn volgzamer. 
Op het einde van dit hoofdstuk, waarin ik de manipulatietechnieken bespreek die vermoedelijke narcisten - ik vat deze personen samen onder de naam Narcissus - gebruikten om mij te besturen, zoom ik uit en ga dieper in op de narcistische of zelfs psychopathische sferen in onze leefwereld. Een fragment:

Tot nog toe sprak ik vooral over de Narcissus in menselijke vorm (m/v/x), maar hij kan net zo goed een energie zijn, een ideeëngoed, een verslaving, een organisatie, een geloof. Ik vind dat we in een psychopathische maatschappij leven waarin diverse vormen van massamanipulatie de norm zijn geworden. Heel wat narcisten en psychopaten vinden dan ook hun weg naar de top, hierbij aangevuurd door hun behoefte aan macht en status, en bijgestaan door hun gewetenloosheid.

In de huidige wereld nemen dictaturen almaar toe en is er een afname van democratieën. Ik weet niet of de massa aanhoudend opzettelijk wordt gemanipuleerd – ik laat me liever niet meeslepen door allerlei complottheorieën – maar ik geloof wel dat er minder toevalligheden zijn dan velen schijnen te geloven. We worden alvast opgejaagd en leeggezogen in de ratrace. We moeten presteren. Kleine zoethoudertjes moeten ons doen volhouden, doelen worden verlegd, beloftes uitgesteld. We worden afgeleid met keihard werken, collectieve angstpsychoses, fake news, velerlei trends, clickbait en imagovoerop de sociale media. Ongezonde voeding is goedkoper dan gezonde. Emoties onderdrukken is normatief. Als je het met alcohol doet, heet het zelfs ‘feest’! De polarisatie wordt gevoed: verdeel en heers. Onderwijl wordt er bespaard op al wat ons authentieke zelf voedt: cultuur, natuur, psychische zorg, psychologische opvoeding, rust en tijd voor zelfontplooiing.

Wat gebeurt er indien de overheid bewust en massaal inzet op het herstel van trauma, in plaats van weg te kijken of onbewust zelfs de symptomen van PTSS te cultiveren? En wat zijn de voordelen van een getraumatiseerde bevolking als je graag macht wil? Wie angstig is door trauma schiet tenslotte nog makkelijker in de angst bij een nieuwe potentiële dreiging. En wie zeer angstig is, is ook zeer bestuurbaar. Ons instinct doet ons vanuit overlevingsdrang onnadenkend handelen en wanneer we heel bang worden voor iets vaags, iets wat niet direct met concrete maatregelen opgelost kan worden, accepteren we veel makkelijker een leider die (tijdelijke) geruststelling brengt of rennen we zelfs vrijwillig in de armen van een leider die schijnveiligheid brengt.

Ik zie wel een evolutie in de relatie tot leidersfiguren. Vroeger gaf religie het leven zin, maar na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog raakten heel wat mensen hun geloof in de autoriteiten kwijt en begonnen zij zelfstandiger te denken. Bestaat God wel? Weten onze leiders het echt beter? Tegenwoordig richten veel mensen zich ter vervanging van God op de wetenschap, als zou die de totale waarheid in pacht hebben. Een vriendin van me die wetenschapster is, legde me uit dat de wetenschap steeds vertrekt vanuit een hypothese en, wanneer die niet blijkt te kloppen, een nieuwe hypothese verkent. En soms wordt er kennelijk voortgebouwd op andermans hypothese, zonder grondig te onderzoeken of die waterdicht is. De wetenschap is dus iets organisch, iets wat blijft evolueren en bijleren, net als de mens. Ze heeft ons al zoveel goeds gebracht, maar tegelijk is er ook nog veel onbewezen of onverklaard. En hoewel het prachtig is om je door de wetenschap te laten verrassen, steunen en inspireren, is het misschien toch spijtig om er totaal afhankelijk van te zijn, net als van de illusie van een almachtige betweter op een wolk in de hemel. Die houding maakt je manipuleerbaar omdat je je intuïtie niet aanboort. De drang om je vast te klampen aan iemand of iets dat tijdelijke veiligheid biedt omdat je angstig bent, is natuurlijk diep menselijk. Maar dan kan je die angst onderzoeken en doorvoelen, in plaats van er slaafs naar te handelen. Sommige mensen kunnen je vertrouwen in een opperwezen of de wetenschap immers misbruiken. Ook wetenschappelijke informatie kan op een misleidende doch geloofwaardige manier gepresenteerd worden. Je kan niet alles weten, maar je kan wel je intuïtie dermate trainen dat je beter aanvoelt of je bedrogen wordt of niet. En dan dien je te onthouden dat jouw intuïtie het alleen het beste weet voor jou en niet voor iemand anders, anders stel je jezelf als een opperwezen op.

De Israëlische historicus en futuroloog Yuval Noah Harari zei dat indien mensen enkel uit complexe biologische processen bestaan, men dicht bij het moment komt waarop een computer met voldoende data en rekencapaciteit hen kan hacken. In dat geval kunnen computers onze emoties en voorkeuren beter begrijpen dan wijzelf. Niet perfect misschien, maar dat is ook niet nodig: als zij ons maar net iets meer doorhebben dan wijzelf. Volgens Yuval Noah Harari is dat best makkelijk omdat de meeste mensen zichzelf niet goed kennen. Als een algoritme sneller weet wat jij wil, dan hang je. Dan kan het je emoties bespelen en je manipuleren. In feite gebeurt dit al met onze smartphones en de algoritmes op de sociale media.

Zelf geloof ik niet dat mensen enkel uit biologische processen bestaan omdat ik de aanwezigheid van het authentieke zelf voel, zowel bij mezelf als anderen – ja, ook bij narcissussen. En ik ben ervan overtuigd dat als we de relatie met ons authentieke zelf onderhouden en verstevigen, en onderwijl onze trauma’s onderzoeken en helen, dit alles ons helpt om manipulatie te doorzien. Wellicht evolueren we dan van geloof in een uiterlijke god, langs geloof in uiterlijke leiders, en geloof in uiterlijke bewijsvoering, naar geloof in onze innerlijke leider. Dát is onafhankelijkheid. En het is geen pleidooi voor anarchie – in samenlevingsverband zijn regels nodig – want intuïtieve waarneming, bewustwording en respect gaan hand in hand.


Voelen zonder filter is uitgegeven bij Borgerhoff & Laberigts, ligt nu in de boekhandel en is online verkrijgbaar bij onder meer Standaard Boekhandel en Bol.com.

Voelen zonder filter in Goed Gevoel

 Deze maand vertelt Fleur van Groningen over hoogsensitief en/of introvert zijn in een zeer interessant artikel van Ans Vroom in Goed Gevoel. 

DE GESCHIEDENIS VAN DE LIEFDELOOSHEID

Zoals in veel families, is er in mijn stamboom een geschiedenis van liefdeloosheid. Er was sprake van uitgesproken schadelijk gedrag maar het venijn sloop evengoed in subtiliteiten en verbloeming. Er heerste een bepaalde mentaliteit, die niet in twijfel werd getrokken.

De oorzaak van deze liefdeloosheid was, net als in veel families, onmacht door trauma. Droevig, maar dat rechtvaardigt het schadelijke gedrag niet. En zolang het trauma niet werd geheeld, werd dit gedrag voortgezet. In feite riep de traumawond op deze manier om genezing: iemand moest ernaar kijken.

Vaak zijn het de gevoeligste familieleden die familietrauma niet langer kunnen blijven negeren en het daardoor transformeren. Dit kan een effect hebben op de vorige generaties, maar voorkomt vooral dat de belastende erfenis nog wordt doorgegeven aan de volgende generatie. In mijn stamboom ben ik zo iemand. Dat noem ik geen heldenrol, eerder een noodzakelijkheid.

Wat zich op microformaat afspeelde in mijn stamboom, herken ik in macroformaat in de wereld om me heen. Er is overal veel ongeheeld trauma. Dat uit zich niet altijd in een karikaturale gemeenheid, zeker zo vaak (of zelfs meer) in onopvallender toxisch gedrag. Het goede nieuws is dat almaar meer (gevoelige) mensen de confrontatie met dit trauma aangaan: hevige emoties, ziekte, depressie en burn-out dwingen hen naar binnen, om daar aan te kijken wat zich in hun innerlijke roert - niet zelden de psychische bagage en impact van vorige generaties.

Ook de coronalockdown heeft hiertoe bijgedragen. We gaan door een periode van extremen, waarbij trauma - en het daaruit voortkomende gedrag - lijnrecht lijkt te staan tegenover verbinding. Maar niets is minder waar: dat alles nu zo zichtbaar wordt, is net een uitnodiging tot genezing en het daaruit voortkomende, onderbouwde mededogen wat tot verbinding leidt.

Verregaand bagatelliseren

Even terug naar mijn stamboom. Daar kenmerkte de duidelijke liefdeloosheid zich in fysiek én emotioneel geweld. Er was sprake van agressie en verwaarlozing. Naast actief daderschap was er ook sprake van passief daderschap: terwijl sommigen toesloegen, keken anderen juist weg, waardoor het wangedrag zich kon herhalen.

Intussen worden bepaalde gebeurtenissen wel degelijk als schadelijk erkend. Maar de subtielere vorm van liefdeloosheid, het onopvallende giftige gedrag, werd al die tijd niet in twijfel getrokken en onnadenkend voortgezet en doorgegeven. Dit via veroordelingen, een onbereidheid tot begrip of acceptatie, afbrekende kritiek, cassante opmerkingen, sarcasme, dominantie, een gebrek aan verantwoordelijkheidszin of empathie, emotionele chantage en andere vormen van manipulatie. Bijgevolg heerste er nog steeds een permanente onveiligheid: ondanks de liefdevolle en vrolijke momenten kon er altijd weer iets liefdeloos gebeuren.

In mijn stamboom werden bovendien rationele maatstaven gehanteerd om emoties goed te keuren of te veroordelen. Dit referentiekader was beïnvloed door de daders uit het verleden: het kon altijd erger, het was allemaal zo erg niet nu, vergeleken met vroeger, was het eigenlijk wel echt gebeurd? Deze methode om verregaand te bagatelliseren en emoties weg te moffelen, loste niets op. Want door een emotie af te doen als flauw of slecht, verdwijnt ze niet. Ze wordt enkel verdrongen, net als de boodschap die ze brengt. En zo vervagen de grenzen, met nog meer grensoverschrijdend gedrag tot gevolg. En met het ontkennen van emoties en grenzen, verdwijnt ook het contact met de authentieke persoonlijkheid. Familieleden gingen een rol spelen, ontwikkelden een pseudopersoonlijkheid met het daarbij horende, minder vervullende leven, en vergaten wie ze diep van binnen werkelijk waren. Ze durfden niet te voelen, ze hadden het nooit geleerd.

Liefdevol contact

Met dit gedrag ben ik opgegroeid, lange tijd was het dan ook mijn meest vertrouwde omgangsvorm. Want wat vertrouwd voelt, lijkt veilig en wordt voortgezet. Ik incasseerde én veroordeelde (mezelf en anderen). Net als mijn familie was ik niet liefdeloos, maar gedroeg ik me bij momenten liefdeloos, zonder dit evenwel te beseffen. Inmiddels is deze mentaliteit niet langer de norm voor mij. Ik heb gekozen voor de weg van de liefde. Ik laat  enkel nog mensen dichtbij me komen als ons contact liefdevol en respectvol is. Dit betekent ook dat ik rigoureus grenzen stel. Ik wil liefdeloos gedrag benoemen én voorkomen.

Maar beslissen dat je liefdevol wil zijn, is niet genoeg. Je dient ook te onderzoeken wat er tussen jou en dat beoogde, liefdevolle gedrag instaat. Wat zorgt ervoor dat je, ondanks je goede voornemens, toch (nog) niet vanuit mildheid en mededogen kunt reageren? Zijn het niet je eigen geestelijke wonden, die je op een situatie of een ander mens projecteert? Pijnlijke, opgekropte emoties en negatieve, beperkende gedachten, voortkomend uit trauma?

Trauma ontstaat wanneer je alleen wordt gelaten met een onoverkomelijke emotie en daaruit een negatieve interpretatie destilleert. Die zelfontkennende overtuiging blijf je onbewust herhalen, meen je telkens weer bevestigd te zien en geef je aan je kinderen door als waarheid. Maar wanneer je je trauma's onder ogen komt, kan je die denkwijze ontmantelen en datgene wat tussen jou en het liefdevolle gedrag instaat, zachtmoedig en geduldig (dus zonder veroordeling) transformeren.

Herkennen en benoemen

Weer naar de macrowereld. Op dit moment worden veel mensen geconfronteerd met trauma. Met hun eigen trauma’s én het onopgeloste trauma van hun voorouders, dat onbewust werd doorgegeven. Er zijn veel wonden die om genezing vragen. Niet om kritiek, niet om het label ‘zwak’ of ‘ziek’, maar om geduld, empathie en zorgzaamheid. Wie werkelijk liefdevol is voor zichzelf, zal liefdevol zijn voor anderen. En wie uit de isolatie van de veroordeling stapt, en zijn authentieke persoonlijkheid  zuurstof geeft, kan zich van daaruit met de authentieke kern van anderen verbinden.

Om die reden lijkt het me dus zeer belangrijk om niet enkel uitgesproken liefdeloos, grensoverschrijdend gedrag te herkennen en te benoemen, maar ook de verantwoordelijkheid te nemen voor de subtiele variant, die zo makkelijk in onze handelingen en woorden sluipt (denk maar aan de asociale commentaren op de sociale media), en daarmee de dynamieken tussen ons en anderen bepaalt.

Het zijn conditioneringen; aangeleerde gedragingen, wat betekent dat het uiteindelijk ook weer afgeleerd kan worden.

Mijn boek Voelen zonder filter, dat op 31 augustus 2022 bij uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts verscheen, gaat over constructief omgaan met emoties en gedachten, over de genezing van trauma en familietrauma, en over verbinding maken met je authentieke zelf en dat van anderen.

Voelen zonder filter in Libelle

 Deze week vertelt Fleur van Groningen in Libelle Nest over haar nieuwe boek 'Voelen zonder filter', en haar liefde voor de natuur.