NARCISME IN ONZE MAATSCHAPPIJ

In mijn nieuwe boek Voelen zonder filter staat onder meer een hoofdstuk over narcisme, psychopathie en manipulatie. Immers: als je wilt weten waar je emoties vandaan komen, is het belangrijk dat je leert onderscheiden wat van jou is, en wat van een ander, en meer nog: wat door een ander bij jou wordt opgewekt. 
Manipulatie kent vele vormen en veroorzaakt allerlei emoties. Dat jij die emoties beleeft, kan anderen handig van pas komen. Onzeker mensen kopen bijvoorbeeld meer. Bange mensen zijn volgzamer. 
Op het einde van dit hoofdstuk, waarin ik de manipulatietechnieken bespreek die vermoedelijke narcisten - ik vat deze personen samen onder de naam Narcissus - gebruikten om mij te besturen, zoom ik uit en ga dieper in op de narcistische of zelfs psychopathische sferen in onze leefwereld. Een fragment:

Tot nog toe sprak ik vooral over de Narcissus in menselijke vorm (m/v/x), maar hij kan net zo goed een energie zijn, een ideeëngoed, een verslaving, een organisatie, een geloof. Ik vind dat we in een psychopathische maatschappij leven waarin diverse vormen van massamanipulatie de norm zijn geworden. Heel wat narcisten en psychopaten vinden dan ook hun weg naar de top, hierbij aangevuurd door hun behoefte aan macht en status, en bijgestaan door hun gewetenloosheid.

In de huidige wereld nemen dictaturen almaar toe en is er een afname van democratieën. Ik weet niet of de massa aanhoudend opzettelijk wordt gemanipuleerd – ik laat me liever niet meeslepen door allerlei complottheorieën – maar ik geloof wel dat er minder toevalligheden zijn dan velen schijnen te geloven. We worden alvast opgejaagd en leeggezogen in de ratrace. We moeten presteren. Kleine zoethoudertjes moeten ons doen volhouden, doelen worden verlegd, beloftes uitgesteld. We worden afgeleid met keihard werken, collectieve angstpsychoses, fake news, velerlei trends, clickbait en imagovoerop de sociale media. Ongezonde voeding is goedkoper dan gezonde. Emoties onderdrukken is normatief. Als je het met alcohol doet, heet het zelfs ‘feest’! De polarisatie wordt gevoed: verdeel en heers. Onderwijl wordt er bespaard op al wat ons authentieke zelf voedt: cultuur, natuur, psychische zorg, psychologische opvoeding, rust en tijd voor zelfontplooiing.

Wat gebeurt er indien de overheid bewust en massaal inzet op het herstel van trauma, in plaats van weg te kijken of onbewust zelfs de symptomen van PTSS te cultiveren? En wat zijn de voordelen van een getraumatiseerde bevolking als je graag macht wil? Wie angstig is door trauma schiet tenslotte nog makkelijker in de angst bij een nieuwe potentiële dreiging. En wie zeer angstig is, is ook zeer bestuurbaar. Ons instinct doet ons vanuit overlevingsdrang onnadenkend handelen en wanneer we heel bang worden voor iets vaags, iets wat niet direct met concrete maatregelen opgelost kan worden, accepteren we veel makkelijker een leider die (tijdelijke) geruststelling brengt of rennen we zelfs vrijwillig in de armen van een leider die schijnveiligheid brengt.

Ik zie wel een evolutie in de relatie tot leidersfiguren. Vroeger gaf religie het leven zin, maar na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog raakten heel wat mensen hun geloof in de autoriteiten kwijt en begonnen zij zelfstandiger te denken. Bestaat God wel? Weten onze leiders het echt beter? Tegenwoordig richten veel mensen zich ter vervanging van God op de wetenschap, als zou die de totale waarheid in pacht hebben. Een vriendin van me die wetenschapster is, legde me uit dat de wetenschap steeds vertrekt vanuit een hypothese en, wanneer die niet blijkt te kloppen, een nieuwe hypothese verkent. En soms wordt er kennelijk voortgebouwd op andermans hypothese, zonder grondig te onderzoeken of die waterdicht is. De wetenschap is dus iets organisch, iets wat blijft evolueren en bijleren, net als de mens. Ze heeft ons al zoveel goeds gebracht, maar tegelijk is er ook nog veel onbewezen of onverklaard. En hoewel het prachtig is om je door de wetenschap te laten verrassen, steunen en inspireren, is het misschien toch spijtig om er totaal afhankelijk van te zijn, net als van de illusie van een almachtige betweter op een wolk in de hemel. Die houding maakt je manipuleerbaar omdat je je intuïtie niet aanboort. De drang om je vast te klampen aan iemand of iets dat tijdelijke veiligheid biedt omdat je angstig bent, is natuurlijk diep menselijk. Maar dan kan je die angst onderzoeken en doorvoelen, in plaats van er slaafs naar te handelen. Sommige mensen kunnen je vertrouwen in een opperwezen of de wetenschap immers misbruiken. Ook wetenschappelijke informatie kan op een misleidende doch geloofwaardige manier gepresenteerd worden. Je kan niet alles weten, maar je kan wel je intuïtie dermate trainen dat je beter aanvoelt of je bedrogen wordt of niet. En dan dien je te onthouden dat jouw intuïtie het alleen het beste weet voor jou en niet voor iemand anders, anders stel je jezelf als een opperwezen op.

De Israëlische historicus en futuroloog Yuval Noah Harari zei dat indien mensen enkel uit complexe biologische processen bestaan, men dicht bij het moment komt waarop een computer met voldoende data en rekencapaciteit hen kan hacken. In dat geval kunnen computers onze emoties en voorkeuren beter begrijpen dan wijzelf. Niet perfect misschien, maar dat is ook niet nodig: als zij ons maar net iets meer doorhebben dan wijzelf. Volgens Yuval Noah Harari is dat best makkelijk omdat de meeste mensen zichzelf niet goed kennen. Als een algoritme sneller weet wat jij wil, dan hang je. Dan kan het je emoties bespelen en je manipuleren. In feite gebeurt dit al met onze smartphones en de algoritmes op de sociale media.

Zelf geloof ik niet dat mensen enkel uit biologische processen bestaan omdat ik de aanwezigheid van het authentieke zelf voel, zowel bij mezelf als anderen – ja, ook bij narcissussen. En ik ben ervan overtuigd dat als we de relatie met ons authentieke zelf onderhouden en verstevigen, en onderwijl onze trauma’s onderzoeken en helen, dit alles ons helpt om manipulatie te doorzien. Wellicht evolueren we dan van geloof in een uiterlijke god, langs geloof in uiterlijke leiders, en geloof in uiterlijke bewijsvoering, naar geloof in onze innerlijke leider. Dát is onafhankelijkheid. En het is geen pleidooi voor anarchie – in samenlevingsverband zijn regels nodig – want intuïtieve waarneming, bewustwording en respect gaan hand in hand.


Voelen zonder filter is uitgegeven bij Borgerhoff & Laberigts, ligt nu in de boekhandel en is online verkrijgbaar bij onder meer Standaard Boekhandel en Bol.com.